چرا با طب سنتی ـ اسلامی مخالفم؟/ بازخوانی اظهار نظر رسول جعفریان

آنچه بنده را به نتایجی برای مخالف با طب سنتی رسانده است، اساسا خود این بحث نبوده است. بلکه در درجه نخست، حساسیت من، روی بحث رابطه علم و دین در تمدن اسلامی بود. بحث مهمی که به نظرم، می بایست درباره آن، تحقیقات تازه ای مبتنی بر میراث مخطوط و بازخوانی متون گذشته داشته باشیم. کاری که روشنفکران عرب به شدت دنبال آن هستند.

درگذشته بخشی از این ماجرا، به دانش نجوم و بخشی هم به طب و سپس به شبه علم‌هایی مانند طلسمات، کیمیا و جز آن هم مربوط بود. سوال این بود: چه مقدار نظریات علمی جهانشناسانه در متون دینی هست؟ آنچه ما از آنچه درک می کنیم، و تلاش می کنیم اثبات کنیم، اگر با دانش های تجربی مواجه شده، باید با آنها چه کنیم؟

مثال ساده آن، بحثی است که رشید الدین فضل الله در اوائل قرن هشتم، درباره «الی الارض کیف سطحت» دارد و رساله ای درباره توافق دادن این آیه با آنچه از منجمان و طبیعیون درباره کروی بودن ارض است، بیان می کند. از این قبیل، در تاریخ علم کلام، فراوان است، چنان که در تفاسیر هم.

نقطه تلاقی دانش تجربی با دین

بنابراین این بحث قدیمی است و مسلما  شناخت آن نیاز به آشنایی جدی با نظریات مدرن درباره فلسفه و ماهیت علم دارد، اما در مرحله اول ما در شکل ساده آن، نیازمند شناخت مصادیقی از گذشته و حال هستیم که نقطه تلاقی دانش تجربی [درگذشته یونانی و بعد غربی] با دین بوده است.
این مشکل را فرنگی ها هم داشته اند و شاید هزاران کتاب در این حوزه نوشته باشند، آن هم از قرن شانزدهم به بعد و تاکنون هم. در واقع آنجا هم تمام شده نیست. به خصوص در قرن بیستم؛ فیزیک عمده میدان این تلاقی بوده است.

علاقه شخصی من به موارد تاریخی از این تلاقی ها بود و برای اولین بار، وقتی «عجایب المخلوقات» طوسی را خواندم، به روشنی این تلاقی و آثار منفی آن را بر دین و علم دیدم.

مدتی قبل یک رساله در جهانشناسی طبیعی از شیروانی – استاد آقا حسین خوانساری – چاپ کردم که در آن می کوشد تا جهانشناسی یونانی را با روایات شیعی پیوند بدهد. در آنجا به روشنی می فهمد که بسیاری از مطالب جهانشناسی یونانی که از قضا درباره باد و باران تجربی هم هست. با ظواهر برخی از روایات ناسازگار است و راه حلهایی برای جمع آنها داده و گاه مجبور شده است تجربه یونانی را انکار و روایتی را بپذیرد.

وقتی می گوییم عقب مانده هستیم

این فعالیت ها کما بیش ادامه داشت تا اینکه علم غربی آمد. همه ما می دانیم در این زمینه، همگی گرفتار بهت زدگی و حیرت شدیم و از دویست سال پیش به این طرف، هر روز شاهد پیشرفت های علمی مهمی در عرصه تمدنی بوده ایم، پیشرفت هایی که ما نسبت به آنها، عقب مانده هستیم
[با شرمندگی: به طوری که همین اواخر، به دلیل تحریم ها، نتوانستیم ال نودهای ثبت نامی مردم را تحویل دهیم و ناچار دنبال تحویل پراید به جای آن بودیم]. بیایید این مسائل را شوخی نگیریم. این دانشی است که پیش رفته است. ما چه کرده ایم؟

به نظرم وقتی در عثمانی با چاپ مخالفت شد، ما در ایران با آن مخالفت نکردیم. این یک نکته مهمی ست. نکته دوم اینکه در ایران مراجع درجه اول با علم جدید مخالفت نکردند. اما مشکل، بر سر یک مشت منبری و نویسنده عمومی بود که وارد میدان شدند و مرتب گفتند که دین، هم نجوم دارد، هم طب دارد و هم همه این مطالب قبلا در روایت آمده است.
گفتند حرمت موسیقی به خاطر تأثیری است که بر اعصاب و روان می گذارد و جنبه های لهو و لعب را شرح علمی کردند.
با افتخار باید گفت: تا آنجا که می دانیم، هیچ وقت، در رساله های علمای ما از هزار سال به این طرف، بحثی از نجوم و طب و اسلامی بودن آنها نشده بود. حتی بسیاری از کتابهای روایی کهن ما، باب طب و نجوم نداشت.

آنها که کوشش کردند نجوم اسلامی درست کنند

 البته زمان صفویه، عده ای از روحانیون اصفهان، کوشش کردند نجوم اسلامی درست کنند و علیه منجمان سنتی قیام کردند. برخی استدلالهایشان هم درست بود، چون منجمان سنتی هم با اعتقاد به احکام نجومی که نه دلیل عقلی داشت نه تجربی و نه شرعی، شورَش را درآورده بودند. اما اینها هم با علم اختیارات، خواستند نجوم اسلامی درست کنند و «مجلسی» چندین اختیارات برای شاه سلیمان و شاه سلطان حسین نوشت و«فیض» هم و دیگران از لشگر خاتون آبادی هم.

در عصر قاجار، اوائل که علم جدید آمد، کسی از مراجع با آنها در نیفتاد، ولی روحانیون درجه دو در محلات و شهرها، گاهی مخالفت می کردند و در این زمینه، مخالفت هایی را با دارالفنون گوشزد می کنند.

حقیقت آن است که بسیاری از علمای مخالف هم، نه به خاطر اصل علم، به خاطر فرنگی مآبی، لباس پوشیدن و برخی از مسائل حاشیه ای با این نهادها درگیر شدند. عالمان بزرگی هم که ضد سلطه کفار بودند، نگران تسلط غربی ها به اسم مدرسه و دانشگاه بر سرنوشت ملت بودند. به نظرم باز هم، مشکل علم نبود حواشی علم بود. مثلا رفتن دختران به مدرسه که آن هم دو سویه بود. هم علم آموزی آنها با توجه به جایگاه زن در متون ما، و هم بحث حجاب.

مخالفت با مظاهر تمدنی غربی بسیار بیشتر از علم
در واقع، مخالفت با مظاهر تمدنی غربی بسیار بیش از علم بود، اما چون ترس آن بود که به اسم علم و مدرسه، فرنگی مآبی رواج یابد، در منابر و نوشته ها، مخالفت هایی بود. گاهی هم شبهات شرعی بود. نمونه اش را در باره تحصیل دختران گفتیم که تا اواخر پیش از انقلاب هم خاندان های متدین در این باره احتیاط می کردند. کاری که مسلمانان هندی هم در وقت سلطه انگلیسی ها کردند و کشور هند را دو دسته تقدیم هندوها کردند.

از نمونه شبهات شرعی، یکی هم این بود که مثلا مسلمانی که عمری در خزینه غسل می کرده، حالا برود زیر دوش که امر جدیدی است، غسل کند. دوش این نگرانی را ایجاد می کرد که شاید شرایط واقعی غسل به عمل نیاید! ما باید ابعاد این ماجرا را روشن کنیم. این که چه مقدار اینها، در سطح مراجع و علمای درجه اول بوده و چه مقدار، روحانیون سنتی کوچه و پس کوچه ها و شهرها.
چند روز قبل آقای دانش، می فرمود، وقتی پدرم در سال 1336 در فردوس، حمام تازه ای با دوش ساخت، متدینین فردوس، مخفیانه نامه ای به آیت الله بروجردی نوشته بودند که ایشان حمام های شرعی! را خراب و حمام فرنگی درست کرده است. می دانیم که دو سال پیش کسی از جنبش خزینه می گفت، بعد رئیس جمهور مطلبی گفت و بعد هم عده ای از او انتقاد کردند. ما باید زیر و بم این ماجرا را روشن کنیم.

وقتی حرف های مبارکه ای تا بازرگان، مطهری را فریب نداد

یک بار دیگر هم نوشتم، تمام آنچه که توسط امثال مبارکه ای یا در مقالاتی در آیین اسلام و مکتب اسلام و جز اینها درباره انطباق علم جدید با دین گفته می شد، حتی آنچه دوست نزدیکش مرحوم بازرگان می گفت، امثال آقای مطهری را فریب نداد. این مهم است. اما توجه داشته باشیم که در ایران، منبع بسیاری از مردم، برای شناخت دین، نه نوشته های مطهری، بلکه همان مقالاتی بود و  است که در ندای حق و آیین اسلام و دنیای اسلام منتشر می شد. حالا هم ببینید حرف چند منبری، مثل وحی است و رسانه های رسمی هم آنها را ترویج می کنند.
متاسفانه، جامعه ما تفکر آقای مطهری را جدی نگرفت، گرچه آن هم، در حد خود، زیاده فلسفی بود، فلسفی که می کوشید دانش تجربی را تحقیر کند و این را در مقالی مستقل نوشتم.

بازرگان، نقش مهمی در نزدیک کردن تلقی های علمی از دین داشت. اولین کتابش «مطهرات در اسلام» بود. راه طی شده هم همین بود. این کتابها، روی روحانیون تأثیر زیادی داشت. انقلاب شد، اما با چه تفکری؟ این مهم بود.

از هاشمی تا خاتمی، وضعیت دانشگاه های پس از انقلاب

ما در دو دهه اول انقلاب، گرفتار مشکل بودیم. بعد سراغ تأسیس دانشگاهها آمدیم. هاشمی تفکر دانشگاهی را حمایت کرد و با تأسیس دانشگاه آزاد سعی کرد، علم جدید را تقویت کند. بگذریم که فعالیت ها کمی بود نه کیفی. و اما راه های دیگری هم رفتیم که راه های میانه بود. تأسیس دانشگاه امام صادق (ع)، مدرسه مطهری و دانشگاه مفید، و پیش از اینها، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، در این زمینه نگرش های تازه ای داشتند که می شود آنها را ترکیبی خواند. البته بیشتر پای علوم انسانی در میان بود، ولی به هر حال، مفهوم علم و دانایی خصوص علوم تجربی را تحت تأثیر قرار می داد و تمایل به دینی کردن آنها را هم تحریک می کرد. تصور کنید، مدیریت بنا بود و هست که اسلامی شود. سیاست هم. حتی دانش سیاست روز. اقتصاد هم که جای خود دارد. و مثلا موضوعاتی از قبیل این که روابط خارجی در اسلام چیست و جستجو از یافتن نصوص و علمی کردن آنها؟ یا بسیاری از مسائل دیگر.

بعد از هاشمی و خاتمی، ما وارد دوره تازه ای شدیم. دولت بعدی با آن رئیس ساده لوحش، می خواست رنگ سنت گرایی داشته باشد.

همان وقت ها که دانشگاهها در ایران به شدت توسعه می یافت، بحث مبارزه با سلطه فرهنگی غرب هم بود که باز لب به لب مباحث تمدنی، فرهنگی و علوم تجربی بود. تفکیک اینها کار دشواری بود، مخصوصا این که ما سعی می کردیم و شعار می دادیم تا همه چیز بومی شود.

یکسره در این صد سال، به این ترکیبات مشغول بودیم

خوب، تکلیف علوم تجربی چه بود؟ چرا ما امروز در علوم پایه، طالب به اندازه کافی نداریم؟ ما متاسفانه تئوریسین های نیرومندی نداشتیم تا اینها را روشن کنند. از مشروطه که آیه شوری با مشروطه غربی ترکیب شد، یکسره در این صد سال، به این ترکیب مشغول بودیم. مفاهیم را در هم می آمیختیم. شاید، فضل مرحوم فردید هشیار کردن ما نسبت به کاربرد مفاهیم بود.

اینجا من به خصوص به مفهوم علم تجربی کار دارم، چیزی که ما بسیار ساده انگاشتیم. این که مشتی دانشگاهی تحصیل کرده رشته طب سنتی تأسیس شده در عقلیت احمدی نژآد، حالا از طب اسلامی صحبت می کنند، تأثیر بدی روی علم دارد. می توانم بگویم این اقلیت خود شیرین، بیش از دیگران، در خراب کردن مفهوم علم تجربی در ذهن جامعه ما که از این جهت ضعف دارد، مقصر هستند.
صد بار گفته ام، اینها ربطی به طب گیاهی که دانش جدید خود پرچم دار آن هست، ندارد، بلکه مقصود روش های مبتنی بر فیزیکی است که پانصد سال از منسوخ شده و هنوز در مفهوم بادکش و زالو و غیره از علوفه جات بدون شناخت علمی درست، خود را به عنوان گرم و سرد و مفاهیمی از این قبیل ظاهر می کند.

به هر حال، در دولت بعد از خاتمی، این سنت گرایی با نوعی اعتماد به نفس کاذب، پیش رفت. تعویذات و طلسمات هم بر آن افزوده شد. بارها و بارها این را بنده نوشتم و دیگران هم. هاله نور و امثال اینها که همین دوست ما جناب سبحانی در افشای آن، کلی به خودش ضربه زد.

به نظرم ما متوجه نبودیم که چطور مفهوم علم تجربی با شعارهای بومی گرایی و سنت گرایی، همان نیمه جانش را هم از دست می دهد. این دوره، به دلیل مشکلات سیاسی هم که بخشی به خاطر جناح بندی های مذهبی ـ سیاسی دوره خاتمی بود، به تقویت نهادهایی انجامید که مدعی اداره همه امور عالم از دید مذهب و دین بودند. به نظر فقیر، ما در این دوره، ادعاهایمان در این زمینه، بسیار بیش از دوره قبل بود و از تفکر مطهری که فاصله گرفتیم هیچ، از تفکر دو دهه اول انقلاب هم دور شدیم.

حالا وضعیت چطور شده؟
ما در حوزه، کار اصلی دینی خودمان را زمین گذاشته، بخش هایی از بدنه را به این قبیل بحث ها کشانده ایم و تعجب می کنیم که تبریزیان و امثال او از کجا درآمده اند. بین چهارصد تا پانصد طلبه پای درس او در زیر زمین فیضیه بودند. چه کسی ذهن اینها را به این سمت برده است؟

جالب این است که بحث هایی مثل طب سنتی، به بحث های جناحی هم کشیده شده است. مثل این که وزارت بهداشت دوره احمدی نژآد، طب سنتی تأسیس کرد و توسعه داد، اما دولت جدید مخالف این موارد هست و گلایه سخت دارد. این نزاع، ابزاری دست گروه های مختلف مخالف هم شده تا برای خود لشکر جمع کنندو با سکولار خواندن عده ای، باز همان فحش های قدیمی برای یار گیری بهره ببرند.

مخالفان طب اسلامی را سکولار لقب می دهند
همین دوم شهریور که مراسم جهانی طب اسلامی در تهران برگزار شد! یک خبرگزاری اخبار آن را منعکس کرد که در کل سعی می کند، در همین جناح بندی ها، یک طرف را بگیرد. البته انکار نمی کنم که سنت گرایی که با دین گرایی خیلی نزدیک است، به طب سنتی هم که آنها لقب سنتی و اسلامی را یدک می کشد، در میان قشری که از قبل از مشروطه تا حال، ترسشان از فرنگی مآبی است، باید هم همین رفتار را داشته باشند.

در همین منازعه طب اسلامی، حمله کردن به عنوان سکولار یک دشنام سیاسی ـ کفری نقش مهمی پیدا می کند. اگر کسی این چند روایت را که صدوق هم قبل ندارد، نپذیرد، سکولار است. به نظرم اگر این طور باشد که کسی اگر در احادیث طبی شک کرد، سکولار باشد، اول سکولار شیخ صدوق است.

امروز روحانیت، بخواهد یا نخواهد، مناصب مهمی در مملکت دارد، و همین امروز، علم نقش اول را در حفظ استقلال اقتصادی و سیاسی می زند، و چاره ای ندارد جز این که بشدت از علم و پیشرفت علمی دفاع کند. روحانیت باید تمام توهمات گذشته موجود در جامعه را در این که روحانیون مخالف تمدن جدید بودند، و با علم درگیر، پاسخ دهد، و این پاسخ جز این نیست که در ایجاد نهضت علمی با همین روشهای جدید، فعال باشد. روحانیت باید از هر نوع اتهامی مثل حمایت از همین داستان های ساختگی طب اسلامی، تلاش کند. پزشکان خودشان می دانند و نزاع طب جدید و سنتی. هر دو دنبال پول هستند و جدای از امر درمان، دنبال بهره کشی. چرا دین و مذهب و حوزه باید تاوان این نزاع را بدهد؟

وظیفه روحانیت در دنیای جدید
وظیفه روحانیت، در دنیای جدید، نشان دادن این است که دین، در کنار علم می ماند، اما نه این که دخالتی در کار علم کند. ما همان دخالتی را که در اقتصاد و مدیریت و سیاست کردیم، درستش کنیم و به کمالش برسانیم، خیلی هنر کرده ایم. بهتر است از دخالت در علم جدید که طب یکی از مهم ترین آنهاست، پرهیز کنیم.

این قبیل کارها که مثلا مدیریت حوزه از چنین نشستی در تهران حمایت کند، یا جامعه المصطفی، اینها، همان اتهامات سابق را تقویت خواهد کرد.

بارها نوشته ام، هیچ کس به اندازه رهبری از علم جدید در دانشگاهها دفاع نمی کند، اما نهادهای وابسته به ایشان، بیش از همه، به مفهوم علم تجربی لطمه می زنند و از حرکت هایی که روحانیت را متهم می کند که موافق پیشرفت علمی نیستند، مع الاسف، هواداری می کنند یا دست کم در ظاهر این طور نشان می دهند. عرض کردم، در این زمینه، مواضع سیاسی هم بسیار موثر است، امری که باید از آن بشدت پرهیز کرد.